Жүйе Қайыршы зейнеткерлерді өсіреді

Тек осындай проблемасы бар және жоқ азшылықты шектеу арқылы көпшілік мәселесін қалай шешуге болады? Сарапшылардың көпшілігі үкімет ұзақ уақыт бойы алаңдаушылық білдірмей, зейнетақы жүйесін күрделі реформалауды бастауы керек деп санайды.

Таңдау еркіндігі
Экономист Рахым Ошақбаев салымшылардың көпшілігінде лайықты зейнетақы үшін жеткілікті жинақ жоқ екеніне назар аударады, сондықтан жүйелі шешімдер қажет. Ал қалыпты ақша табатындарға зейнетақы ақшасына қол жеткізуді шектеу-бұл жол емес.

- Мен зейнетақының артық мөлшерін пайдалануға тыйым салуға қарсымын. Зейнетақы жинақтарының мәні-бұл ақша салымшының өзіне тиесілі. Өйткені, бұл оның болашаққа жинайтын жеке қаражаты. Бұл идеяның авторлары зейнетақыны мерзімінен бұрын алып тастау арқылы адамдар қартайған шағында қаражатсыз қалады деп алаңдайды. Бірақ егер нақты жағдайға көз жүгіртсек, онда аз жинақталған қазақстандықтардың көпшілігі жеткіліктілік шегінің ұлғаюына байланысты қаражатты алу мүмкіндігінен айырылған. Екінші жағынан, артық мөлшерін алып тастағандардың көпшілігі, сондықтан зейнетақыға мұқтаж емес. Тыйым тек лайықты жинақтарды жинай бастағандарға ғана әсер етеді. Содан кейін, неге мемлекет бұл ақшаны халықтың рұқсатынсыз ала алады әр түрлі жобалар ойластырылған кезде және адам өз жинақтарын, мысалы, ипотека мәселесін шешу үшін пайдалана алмайды?.. Зейнетақы профицитін пайдалануға тыйым салу әділетсіз ғана емес, тиімсіз де болады, - деді Рахым Ошақбаев.

Саңылауды дереу жабыңыз!
Қаржы талдаушысы Андрей ЧЕБОТАРЕВ зейнетақы профицитін пайдалану идеясына қарсы. Оның пікірінше, бұл зейнетақы жүйесінің негізін бұзады.

- Мен 2020 жылы бұл тәжірибе ерте ме, кеш пе тоқтатылады деп болжадым. Мен қазір осындай мәселе көтерілгеніне қуаныштымын. Егер зейнетақы ақшасын алуға рұқсат етілсе, бұл зейнетақы жүйесінде ақша нақты экономикаға ағып кететін тесік жасайды. Біріншіден, бұл инфляциялық фактор: осы ақшаның арқасында бағалар өсуде. Екіншіден, бұл зейнеткерлердің болашақ жинақтарын азайтады. Мен жалпы зейнетақы саясатына, атап айтқанда БЖЗҚ - ға деген үлкен сенім дағдарысы бар екенін түсінемін, бірақ ақша беру-бұл амал емес, бұл сенімділікті арттырмайды. Бұл құралды көп адамдар пайдаланбайтынына қарамастан, бұл зейнетақы жүйесінің мәнін бұрмалау. Зейнетақы ақшасы тек зейнетке шығуы керек. Неліктен біреу оларды алып тастай алады?! - деп ойлайды Чеботарев.

Бірақ ол "тесік" зейнеткерлікке шығудың ең үлкен ауыртпалығы емес екенін атап өтті. БЖЗҚ - ның басты проблемасы-жинақтаушы жүйеге қатыспайтын 1,9 млн адам. Қарттықта оларда тек базалық зейнетақы болады, ол қазір 42 761 теңгені құрайды.

- Мұны ең алдымен зейнетақы қорымен айналысу керек-халықтың сенімі мен қатысуын арттыру. Қазір бюджеттің үштен бір бөлігі зейнетақы төлеуге кетеді. Бұл көп. Қазіргі салық төлеушілер зейнеткерлерге зейнетақы төлейді деп елестетіп көріңіз. Сіз біздің балаларымыздың бізге өзіміз жинай алмайтын зейнетақы төлегенін қалайсыз ба?.. Жинақтаушы зейнетақы жүйесі барынша әділ және адал: қанша ақша тапқанын, сонша ақша жинағанын және зейнетке шығарғанын. Біздің балаларымыз бізге зейнетақы төлеуге міндетті емес! Бұл менің пікірім", - деді Чеботарев.

Ауа райы болмайды
III-VII шақырылымдағы Мәжіліс депутаты экономика ғылымдарының докторы Аманжан ЖАМАЛОВ мерзімінен бұрын алуға тыйым салу зейнетақы жүйесінде ештеңені өзгертпейтініне сенімді, өйткені мұндай мүмкіндікті пайдалана алғандардың көпшілігі мұны істеп үлгерді.

- Қазір БЖЗҚ-дағы адамдарда алып қоюға болатын көп ақша жоқ, сондықтан бұл ешнәрсе туралы мәселе емес: егер олар бұл мүмкіндікті жауып тастаса, онда ешқандай айырмашылық жоқ. Керісінше, ертеңгі күні кәмпиттерге айналатын нәрсе, бүгінде адамдардың аузында тіс, төбесі және т. б. бұл Президенттің ең ақылды шешімдерінің бірі болды! Адамдар бұл ақшаны жақсы мақсатта пайдаланды, - дейді Жамалов.

Жүйенің бұзылуы
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстанда Кеңес Одағынан мұраға қалған ынтымақты зейнетақы жүйесі жұмыс істеді. Оның басты қағидасы-қазіргі салық төлеушілер қазіргі зейнеткерлердің зейнетақысын төлейді.

1990 жылдардың аяғында ел дағдарысқа, бюджет кірістерінің қысқаруына және гиперинфляцияға ғана емес, сонымен бірге халықтың қартаюына әкеліп соқтырған еңбекке қабілетті халықтың жаппай кетуіне тап болды. Сондықтан, Дүниежүзілік банктің ұсынысы бойынша билік зейнетақы мөлшері бюджеттің мүмкіндіктеріне емес, тек зейнеткерлікке шыққан қызметкердің шотында қанша ақша жинағанына байланысты болған кезде жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қуана көшті.

Қазіргі уақытта біз өтпелі кезеңдеміз. Қазір зейнетақы үш бөліктен құралады: мемлекеттік бюджеттен базалық және ынтымақты бөліктер, ал БЖЗҚ - дан жинақтаушы бөліктер бөлінеді. Алайда, ынтымақтастық бөлігі 1998 жылға дейін жұмыс істей бастағандарға ғана төленеді. 1980 жылдан кейін туылғандарға ол енді төленбейді. Зейнеткерлердің болашақ ұрпақтары өздерінің жинақтарын БЖЗҚ-ға және еңбек өтілімен анықталатын шағын базалық зейнетақыға ғана алады. Мысалы, егер адам ресми түрде 10 жылдан аз жұмыс істесе, онда базалық зейнетақы ең төменгі күнкөріс деңгейінің 54 пайызын ғана құрайды, бүгінде бұл 25 мың теңге.

Ошақбаев Үкіметтің проблемаларды көрмейтінін растау ретінде Қордың ресми статистикасын келтіреді.

Ол бай салымшылардың 1 пайызы "душняки" ұйымдастырса да, қалғандарының 99 пайызы зейнеткерлік бақыт әкелмейтінін көрсетеді, өйткені БЖЗҚ салымшыларының 60 пайызы немесе 6,5 млн қазақстандық 1 млн теңгеге дейін жинақталған. Бұл өткен жылы жинақтаушы жүйе атап өткен 25 жылдан кейін! Тағы 25 пайызы-1-ден 3 млн теңгеге дейін, салымшылардың 11 пайызы - 3-5 млн теңге, 3 пайызы-5-8 млн теңге. Салымшылардың тек 1 пайызында 8 млн теңгеден астам жинақ бар! Сонымен қатар, 1,9 млн жұмыс істейтін қазақстандықтар жинақтаушы зейнетақы жүйесіне мүлдем қатыспайды.

Айтпақшы, зейнеткер айына кем дегенде 200 мың өлімге дейін жетуі үшін оған шамамен 45 млн теңге жинақтау қажет. Ал 63 жасқа дейін 45 млн үнемдеу үшін 45 жыл жұмыс істеу керек және осы уақыт ішінде айына кемінде 900 мың теңге алу керек! Сондықтан қазіргі зейнетақы жүйесі кедей зейнеткерлерді өсіреді. Сондықтан 2040 жылға қарай Қазақстан аса күрделі әлеуметтік дағдарысқа тап болатыны құпия емес.

- Осы сандар мен фактілердің барлығы Қазақстанның зейнетақы жүйесіне үкім шығарады: ол дәрменсіз және қазақстандықтардың басым көпшілігіне лайықты зейнетақыны қамтамасыз ете алмайды. Демографиялық болжамды және жинақтаушы компоненттің тиімсіздігін ескере отырып, мен ынтымақты зейнетақы жүйесіне көшуді қарастыруды ұсынар едім, бұл неғұрлым орнықты әрі әділ болады, - деп түсіндірді Ошақбаев.

Болашаққа оралу
Еңбек министрлігінің еңбек ресурстары орталығының болжамы бойынша 2050 жылға қарай Қазақстан халқының саны 25,5 млн адамға дейін өседі. Бұл ретте әрбір зейнеткерге 4,8 жұмыс істейтін адам келеді. Ошақбаевтың айтуынша, осы арақатынаста ынтымақты модель тиімді.

Аманжан Жамалов сондай-ақ қор нарықтарының құбылмалылығына тәуелді емес ынтымақты жүйені реанимациялауды жақтайды.

- Қазіргі жинақтаушы жүйенің негізгі идеясы - жұмыс істейтін ұрпақ қор нарығына инвестицияланатын және жинақтауды инфляциядан сақтайтын және қызметкердің болашақ зейнетақысының мөлшерін ұлғайтуға мүмкіндік беретін жыл сайынғы табыс әкелетін жарналарды төлейді. Яғни, бұл жүйенің барлығы бағалы қағаздар нарығының болуына, акциялардың жоғары және төмен қозғалысына негізделген. Осы әлемдік нарықтағы зейнетақы активтерін басқарушылар жақсы ақша таба алды. Бірақ әрдайым қор нарығында ақша табу үшін Сіз көреген немесе Құдайдың орынбасары болуыңыз керек! Сондықтан жинақтаушы зейнетақы жүйесі бүгінде тиімсіз және ұзақ уақыт бойы осындай болады. Өткен жылы БЖЗҚ-ның кірістілігі минусқа кетті. Назар аударыңыз: бұл жеке инвесторлардың ақшасы туралы емес, зейнетақы жинақтары туралы, бұл қартайған кезде өмір сүру мәселесі. Менің ойымша, мемлекет бұл әлеуметтік жауапкершілікті ешбір жағдайда өзінен алып тастай алмайды. Ол әлі де осы мәселеде негізгі жауапкер болады. Сондықтан ынтымақты жүйеге оралу керек. Бұл ең сенімді және сенімді әдіс, - дейді Жамалов.

2020 жылы мәжілісмендер үкіметті ынтымақты жүйеге қайта оралуға бірнеше рет шақырды. Бірақ бұл мәселе тіпті қарастырылмады. Біздің сұхбаттасушы бұрынғы модельге оралуға кедергі келтіретін факторларды атады.

- Менің ойымша, бұл Үкіметте бәрі қарсы болғандықтан емес,тек шенеуніктердің ойлау инерциясы. Біздің басымызда ортақ зейнетақы-бұл совок, мемлекет - нашар менеджер және т.б. Осындай ұрандармен біз жинақтаушы жүйеге көштік, дегенмен әлемнің дамыған елдерінің көпшілігі әлі күнге дейін ортақ жүйені жинақтаушы жүйенің элементтерімен толықтыра отырып, зейнетақымен қамсыздандырудың негізгі нысаны ретінде пайдаланады, - деп еске салды Аманжан Жамалов.

Тоғжан Ги, Астана