Қаражатпен өмір сүру: соңғы жылдардағы бюджет шығындарының өсуі қандай әсер етті

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауында қаражатпен өмір сүру-Мемлекеттік қаржы тұрақтылығының бірден-бір мүмкін рецепті екенін атап өтті, деп хабарлайды inbusiness.kz.

"Сондықтан, бірінші кезектегі және стратегиялық емес міндеттерге шамадан тыс шығындарды болдырмау керек. Бюджетаралық қатынастарды да ретке келтіру керек. Өңірлерде шағын және орта бизнестен түсетін салық түсімдерін қалдыру туралы шешім дұрыс және уақтылы болды. Бұл кәсіпкерліктің дамуына айтарлықтай серпін беріп, әкімдердің дербестігін арттырды. Алайда, өңірлердің жекелеген басшылары қосымша табыс көзін ала отырып, оны мемлекет үшін практикалық пайдасыз, екінші реттік міндеттер мен жобаларға елеусіз пайдалана бастады. Бюджет тапшылығын жабу көздерін іздеу мақсатында Үкімет ұтымды өтемақы тетіктерін әзірлеуі керек", - деді президент.

Соңғы жылдары Қазақстан үкіметі, ең алдымен, шығыстарды индекстеуді талап ететін инфляцияға байланысты өз шығыстарын ұлғайтуда. Алайда, Talap қолданбалы зерттеулер орталығының директоры Асқар Кысықовтың пікірінше, қаражаттың негізгі бөлігі ағымдағы қажеттіліктерге, әсіресе әлеуметтік төлемдерге, Денсаулық сақтау мен білім беруге жұмсалады.

Оның түсініктемесінде inbusiness.kz ол мемлекеттік шығыстардың құрылымы бюджеттің шамамен 20% - ы ғана дамуға бөлінетінін, ал қалған қаражат ағымдағы қажеттіліктерге жұмсалатынын атап өтті. Бюджеттің көп бөлігі сатып алуға, күрделі шығындарға және құрылысқа жұмсалады, ал болашаққа инвестиция аз болып қалады.

"Сонымен қатар, әлеуметтік төлемдер, Денсаулық сақтау және білім беру шығындарының артуы мұғалімдер мен дәрігерлердің жалақысының өсуіне, алушылар санының өсуіне және зейнетақы мен жәрдемақы мөлшеріне байланысты. Бұл бюджет динамикасында көрінеді. 2025 жылға арналған бюджет жобасында әлеуметтік төлемдерге арналған шығыстардың ұлғаюы 600 миллиард теңгеден асады. Дегенмен, ЖІӨ-ге қатысты мемлекеттік шығыстар тұрақты болып қалады және шамамен 17-18% құрайды.

Шығыстарды одан әрі ұлғайту салық жинауды арттыруды талап етеді, бұл жаңа Салық кодексі шешуі керек міндеттердің бірі. Алайда, шығыстардың өсуімен ағымдағы қажеттіліктер мен болашаққа салынған инвестициялар арасындағы тепе – теңдікті қамтамасыз ету маңызды, мүмкін шығыстардың құрылымын қайта қарап, дамуға бөлінген қаражаттың үлесін ұлғайту керек", - деп атап өтті экономист.

Жалпы, оның пікірінше, негізгі проблемалардың бірі-инвестициялардың төмен тиімділігі. Көптеген инвестициялық жобалар жеткілікті түрде пысықталмаған және олардың қайтарымы күмәнді. Мұндай жобаның мысалы ретінде болашақта бюджеттен қомақты субсидияларды талап ететін "Астана LRT" болады. Бұл жобаларды іске асырмас бұрын оларды мұқият талдау қажеттілігін көрсетеді, деп жалғастырады ол.

"Тағы бір мәселе-бірқатар мемлекеттік шығындарды тиімсіз пайдалану. Субсидиялау немесе квазимемлекеттік секторды қаржыландыру сияқты бизнесті қолдау шаралары әрқашан күтілетін нәтижелерге қол жеткізе бермейді және олардың тиімділігі бақыланбайды. Бірақ бұл бюджетті айтарлықтай жүктейді және сонымен қатар көптеген нарықтық бұрмалануларды тудырады. Нәтижесінде мемлекет салық салынатын базаның өсуі түрінде тиісті табыс алмайды. Егер кіріс бөлігінің орындалу жоспарына қарасақ, биыл ол орындалмайды. Болжам бойынша, кірістер бойынша жоспардың орындалмауы 3 трлн теңгеден асуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Ұлттық қордан қосымша трансферттерді немесе бюджет тапшылығын ұлғайтуды және соның салдарынан мемлекеттік қарызды талап етеді", – деп атап өтті Асқар Кысықов.

Осы проблемаларды шешу үшін мемлекеттік-жекешелік әріптестік (МЖӘ) тетігіне назар аударуға болады. Әлеуметтік және инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру үшін жеке инвестицияларды тарту шығындарды оңтайландыру және қаржыландырудың балама көздерін табудың бір жолы болуы мүмкін. Нарықтық тарифтерді белгілеу және жобалардың өтелуін қамтамасыз ету экономикадағы МЖӘ-нің табысты дамуының негізгі аспектісі болып табылады, деп түйіндеді спикер.