10 years is not the limit: how much more can the Kazakh economy lose?

Жақында Дүниежүзілік банк 2012 – 2022 жылдарды Қазақстан экономикасы үшін "жоғалған онжылдық" деп атады. Қаржы институтының сарапшылары өз қорытындыларын елдің ЖІӨ-нің баяу өсу кестелерімен және ел экономикасы үшін басқа да маңызды көрсеткіштермен нығайтты. Бірақ жағдайдың дәмділігі сол жылдары Қазақстанда бюджет үшін қымбат "Нұрлы Жол", үдемелі индустриялық-инновациялық даму және басқа да көптеген бағдарламалар орын алды. Дүниежүзілік банк сарапшыларының қорытындысы бойынша бұл бағдарламаларға триллиондаған теңге жұмсалды. Бұл пайдасыз шығындарға кім кінәлі? Біз әлі де экономикалық тығырықтан шығып, дамудың жаңа жолын таптық деген кеңестер бар ма?  Немесе, мүмкін, Дүниежүзілік банк қандай да бір жолмен қателескен шығар, ал Қазақстан сәтті дамып жатыр ма? Бұл мәселелерді экономистермен "Халық дауысы" талқылады.

Дүниежүзілік банк не деді?
Тәуелсіздік таңында, Дүниежүзілік Банктің сарапшылары атап өткендей, Қазақстан бірқатар табысты нарықтық реформалар жүргізді және 2008 жылға дейін олар ел экономикасын алға "тартты". Бірақ содан кейін Қазақстан экономикасының өсуі баяулады, ал 2012 – 2022 жылдары әр түрлі компаниялардың өнімділігінің өсуі жылына 4,5% - дан 0,9% - ға дейін баяулады.

Компанияларды жаңғырту, тауарларды бөлу тиімділігі, сондай – ақ кәсіпкерлік белсенділік баяулады.

Дүниежүзілік банктің сарапшылары атап өткендей, 2012 жылдан 2022 жылға дейінгі жылдарды Қазақстан экономикасы үшін "жоғалған онжылдық"деп атауға болады. Қазіргі уақытта Қазақстан Белсенді әзірлеп жатқан түрлі мемлекеттік бағдарламаларға келетін болсақ, олар Дүниежүзілік Банктің пікірінше, тек нашарлады.

Дүниежүзілік банктің сарапшылары:" кең ауқымды мемлекеттік қолдаудың басым болуы байқаусызда әрең өмір сүретін және кеңейтуге ынтасы жоқ көптеген зомби компанияларының пайда болуына ықпал еткен болуы мүмкін",-деп жазады.

Дүниежүзілік Банктің Болашаққа болжамы Қазақстан үшін ұстамды-оптимистік. Олар Қазақстан экономикасының өсуі 2024 жылы 3,4%-ға дейін баяулайды, содан кейін 2025 жылы негізінен мұнай өндіру есебінен 4,5-5% - ға оралады деп есептейді.

Сонымен қатар, Қазақстан Үкіметінің алдағы жылдарға арналған аса өршіл жоспарлары бар. Біріншіден, 2029 жылға қарай елдің ЖІӨ екі есеге өсуі керек: ағымдағы 225 миллиард доллардан 450 миллиард долларға дейін, екіншіден, экономика жыл сайын кем дегенде 6%-ға өсуі керек.

Инвестор? Келісімшартты көрсетіңіз!
Экономика ғылымдарының докторы, профессор Бауыржан Исабеков жоспарланған көрсеткіштерді өте өршіл және қол жетімсіз деп санайды.

"Қазақстан экономикасының жай-күйі бірнеше факторлармен анықталады. Олардың біріншісі-ресурстардың сыйымдылығы. Материалдық-техникалық база ескірген, сондықтан өндірілген өнімнің өзіндік құны бәсекеге қабілетсіз болып шығады. Екіншісі-шикізат бағыты. Біздің жер қойнауымыздағы байлық халық пен Құдайға тиесілі болуы керек, бірақ олардан мүлдем басқа адамдар пайда көреді", - деп еске алады профессор.

Әлеуметтік желілерден алынған сурет

Соңғы жылдары жағдайды теңестіру бойынша әлсіз әрекеттер байқалды, мысалы, 90-шы жылдары жасалған ірі жер қойнауын пайдаланушылардың келісімшарттарын қайта қарау ниеті туралы мәлімделді. Бауыржан Исабековтың айтуынша, бұл кезде қазақстандық өнеркәсіптің біртіндеп өсуіне сенуге болады.

 "Қазірдің өзінде шетелдік инвесторларға бұрынғыдан әлдеқайда көп қызмет көрсетуге қабілетті қазақстандық сервистік компаниялар бар. Тек келісімшарттарда бұл өсім белгіленбеген. Әзірге. Бұдан басқа, қазақстандық жер қойнауында өндірілген шикізаттың барынша көп бөлігі ел ішінде қайта өңдеуге жіберілетіндей осы келісімшарттарды қайта қарау қажет. Бұған шағын және орта бизнес барынша тартылуы тиіс. Сондықтан біздің елімізде жұмыс істейтін әрбір ірі бизнесменмен міндетті түрде кішігірім кооперация туралы шарт жасасу керек деп санаймын", - дейді ол.

Сонымен қатар, экономист атап өткендей, 5 жыл ішінде 30 жыл ішінде жасай алмаған нәрсені жасау екіталай. Өйткені, бұл саяси қатаңдықты және қосымша инвестицияларды қажет етеді. Бірақ, кем дегенде, Қазақстанда бұдан былай "жоғалған онжылдықтар" болмайды деп үміттенуге болады.

Мемлекет бизнестен кетуі керек
"TALAP" қолданбалы зерттеулер орталығының атқарушы директоры Асқар Кысықов атап өткендей, Дүниежүзілік банк талдаушыларының қазақстандық шешім қабылдау орталықтарына негізгі "шағымы" құрылымдық экономикалық реформалардың болмауы болып табылады.

Бірақ отандық сарапшылар да бұл туралы көп жылдар бойы айтып келеді.

"Өткен Үкімет негізінен дағдарысқа қарсы күн тәртібімен айналысты: коронавирус пандемиясы, Ресейдегі жағдай және т.б. – Үкімет Қазақстанның кешенді мәселелерін шешпей, сын-тегеуріндерге көбірек ден қойды. Енді менің ойымша, бизнес те, қоғам да жаңа министрлер кабинеті құрылымдық реформалар жүргізіп, ел экономикасының игілігі үшін жұмыс істейді деп күтеді", - дейді экономист абайлап оптимизммен.

"Халық дауысы"фотосы

Кысықовтың айтуынша, бюджеттік жоспарлауда тәртіп орнатудан бастау керек: барлық мемлекеттік ақшаның Арыстан бөлігі әлеуметтік салаларға – білім мен медицинаға кетеді, алайда қазақстандықтар оларға әлі де риза емес және сыбайлас жемқорлыққа шағымданады. Бірдеңе дұрыс емес болып жатқан сияқты.

Асқар Кысықовтың пікірінше, Қазақстан экономикасының өркендеуіне бағытталған екінші маңызды қадам мемлекеттің ондағы үлесінің төмендеуі болуы тиіс.

"Қазір" Самұрық-Қазына " ҰБХ-ны үкімет басқарады. Тиімді басқарылмайды: олар мемлекетке төлейтін дивидендтер өте төмен. Бұл ретте кросс-субсидиялау деңгейі жоғары. Олар нарықтық принциптерде жұмыс істемейді. Сондықтан біз "Самұрық-Қазына" тиімділігін арттырып, сонымен қатар шешуші жекешелендіруді жүргізуіміз керек", - дейді экономист.

Ол өз ақшасына қауіп төндіретін жеке инвестордың уәждемесі мемлекетке қарағанда әлдеқайда жоғары екенін еске салады, сондықтан жаңа өндірістерді қаржыландырудың барлық бағдарламалары мемлекеттік қолдауға емес, бірінші кезекте жеке бизнеске негізделуі керек.

Бірақ кабинеттің барлық дұрыс әрекеттерімен де нәтиже өте тез болмауы мүмкін.

"5 жыл ішінде ЖІӨ-ні екі есеге арттыру міндеті шындыққа жанаспайды. Не есебінен? Мұнай мен металл өндірісін екі есеге ұлғайту керек пе? Астық өндірісі? Бұл мүмкін емес, өйткені ресурстар шектеулі. Өсудің басқа көздері болуы керек. Шын мәнінде, бізде бар шикізатпен қатар өмір сүретін тағы бір экономиканы – шикізаттық емес экономиканы құру міндеті тұр. Бұл үлкен инвестицияны қажет етеді. Оларды қайдан алуға болады-менде үлкен сұрақтар мен үлкен күмән бар", - деп түйіндейді Асқар Кысықов.

Біздің экономикамыз ауырады және емделмейді
Экономист, " Қазақстан экономикасы. Мифтер мен шындық " Айдархан Құсайынов Дүниежүзілік Банктің теріс бағасымен толық келіседі. Сонымен қатар, сарапшының пікірінше, бізде құлайтын жер бар, өйткені көптеген жылдар бойы Қазақстан "голландиялық аурумен"ауырып келеді.

"Нөлдердің басталуының жоғары экономикалық өсуі 90-шы жылдары біздің өнеркәсіптің толық жағында болуына байланысты болды. Зауыттар ұйықтап қалды, содан кейін олар жаппай сауда орталықтарына айнала бастады. Әрине, бұл "қозғалыс" дамыды. Бірақ егер біздің зауыттар 90-шы жылдары жұмыс істесе, содан кейін біз "голландиялық ауруға" шалдықсақ, мұны бәрі бірден көретін еді, өйткені нақты өндірістің тоқтап қалуына байланысты экономиканың құлдырауы болар еді: өнеркәсіп құлдырап, сауда өсіп келеді, бірдеңе дұрыс емес", - дейді ол.

Осылайша, 2000-шы жылдардың басындағы Қазақстан экономикасының барлық өсуі тек қана мұнайдың жоғары бағасына байланысты болған теңгенің өте жоғары бағамына байланысты.

Әлеуметтік желілерден алынған сурет

"2008 – 2009 жылдар шындықтың сәті болды. Сол кездегі ең дұрыс нәрсе-голландиялық ауруды мойындау, теңгені күштірек айналдыру. ИЯ, осы сәтте бізде дағдарыстың айқын және күрделі салдары болар еді, бірақ біз өз саламызды қалпына келтіре алар едік. Бірақ ешкім "емделгісі" келмеді, теңге мен ұсынғандай бір доллар үшін 200 теңгеге дейін емес, 150 теңгеге дейін құнсызданған. Бизнесті қолдау үшін түрлі ҮИИДМБ, "Нұрлы жол" және т.б. ойлап табылды. Шын мәнінде, біз Голландия ауруының кейбір белгілерін емдедік, бірақ аурудың өзі емес",-деп түсіндіреді Айдархан Құсайынов.

Алайда, экономист атап өткендей, елдің кем дегенде қазір емделе бастағанын көрсететін нақты сигналдар жоқ: теңге бағамы отандық бизнесті дамыту үшін бұрынғыдан әлдеқайда жоғары, ал Ұлттық қордағы шындықтан "оқшаулануы" қажет Мұнай ақшасы оған белсенді түрде жұмсалады, қазақстандықтар экономика мен өнеркәсіптің терең проблемаларын байқамауы үшін.

Егер ештеңе өзгермесе, Айдархан Құсайыновтың пікірінше, Дүниежүзілік Банктің талдаушылары Қазақстан экономикасы үшін жоғалған он бес жыл және тіпті жоғалған жиырма жылдығы туралы баяндама шығаратын күн алыс емес.

Бұған жол бермеу үшін, экономистің пікірінше, халық арасында өте танымал емес шараларға, оның ішінде теңгенің құнсыздануына бару қажет.

"Шындығында, мен бәрін доллармен өлшеуді тоқтататын кез келді деп ойлаймын. Біз егеменді елміз, ЖІӨ ұлттық валютада есептелуі керек. Қалыпты тұтынушы тұрғысынан-Қазақстандағы барлық нәрсеге бір доллар кем дегенде 1000 теңге тұрсын. Біздің табысымыз – теңгемен, бағасы – теңгемен. Егер сіз теңгемен ойласаңыз, теңгемен есептесеңіз, онда мақсаттар басқаша болады: инфляцияны теңгемен ұстап тұру, кірісті теңгемен арттыру. Және тағы басқалар", - деп түсіндіреді экономист.

Дүниежүзілік банк айтқандай жаман емес пе?
Экономист, DESHT Institutional Transformation Group талдау орталығының басшысы Қуаныш Жайықов Дүниежүзілік банк сарапшыларының қорытындыларымен дауласуы мүмкін.

"Мен бұл ең нашар онжылдық болды деп келіспес едім, бірақ макро көрсеткіштер бойынша солай көрінеді. Біріншіден, 90-шы жылдар болды, бізде ондаған жылдар бойы жасанды түрде сақталған бүкіл экономикалық жүйе банкротқа ұшырады. Гиперинфляция, жұмыссыздық, жалақы төлемеу, коммуналдық қызметтерді өшіру, 4 миллион шетелге кету, барлық жерде қылмыс... Мен мұны 2010 жылдармен қалай салыстыруға болатынын білмеймін. Жалпы, біздің тәуелсіздігіміз небәрі 30 жыл", - деп еске алады ол.

Сурет: bes.media

Экономист соңғы жылдары экономиканың құлдырауын, ең алдымен, Қазақстанның жер қойнауын пайдалануға шетелдік инвестициялар ағынының қысқаруымен байланыстырады. Айтпақшы, бұл инвесторлардың жеке қалауына ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның саясатына да байланысты болды, ол бұдан былай шикізат емес, қайта өңдеу басымдыққа ие екенін айтты. Қуаныш Жайықов еске салғандай, экономиканың шикізаттық емес салалары осы жылдар ішінде шамамен 5% - ға өсім көрсетіп отыр.

"Постиндустриалды Алматы мен Астана тұрғындары үшін жаңа зауыттардың әсері көрінбейтіні ештеңе айтпайды. Олар ашылған жерлерде маңызды өзгерістер болды. Бізде үлкен және шашыраңқы ел бар, әр "құдық" өз өмірін өткізеді. ИЯ, Жаңа шикізаттық емес "теңіз" және "Қашаған" болған жоқ, бірақ бұл шындыққа жанаспайды. Біздің шикізаттық емес экспорттың әлеуеті өте төмен, өйткені бізді ең бай елдер қоршамайды, біз кімге және не жеткізуіміз керек?",- дейді Қуаныш Жайықов.

Сондай-ақ, ол Қазақстанды цифрландырудың жоғары деңгейі туралы еске салады, оны шетелдіктер де таңдандырады және дамудың басқа да жанама факторларын барабар бағалауды ұсынады.

"Туу бумы. 90-шы жылдары жағдайдың нашарлағаны соншалық, туу коэффициенті халықтың қарапайым көбеюінен төмен түсті. Ал қазір Қазақстан халықтың құрылымын балалардың пайдасына өзгерту бойынша әлемде 1-ші орында тұр. Жақында қоғамның кедей топтары ғана емес, туылатыны туралы деректер шығатынына сенімдімін", - дейді Жайықов.

Бірақ Қазақстанға осындай оптимистік көзқарасты ескере отырып, экономист біздің еліміз 5 жыл ішінде ЖІӨ-ні екі есеге арттыра алады деп әлсіз сенеді. Оның пайымдауынша, Президент ең алдымен экономиканы одан әріераықтандыру туралы пікірталасты жандандыру үшін Үкіметке осындай жоғары жолақ қойды, өйткені егер жеке бизнес салықтарды тұншықтырып, квазимемлекеттік компаниялар түріндегі бәсекелесті жеңе алмаса, қарқынды өсуді армандау мүмкін емес.