Жұмсауға мүмкіндік жоқ, Қазақстанның қарыздары жинақтармен теңестірілді-сарапшы

Ұлттық экономика вице-министрі Азамат Амрин өз сөзінде мемлекеттік қарыз көрсеткіштері мынадай серпінді көрсететінін айтты: 2020 жылғы қаңтарда ол ЖІӨ - нің 23% - % құрады, 2021 жылы 29% - ға дейін өсті, содан кейін төмендеу орын алды: 2022 жылы-26%, 2023 жылы-24%, 2024 жылғы 1 қаңтарда жыл-22%, береді inbusiness.kz.

"Жалпы алғанда, жалпы тренд төмендеуде. Мемлекеттік қаржы тұжырымдамасында көзделген келісімдер қатаң сақталады. Қарыз деңгейі қауіпсіздік маржасының болуы туралы айтуға мүмкіндік береді. Қазақстандағы мемлекеттік қаржы дағдарысының мүмкіндігіне қатысты-қазіргі уақытта мұндай қауіп жоқ. Ұзақ мерзімді болжам Бюджет кодексінде де ескерілген, барлық талдаулар барлық ықтимал тәуекелдерді ескере отырып, консервативті және мұқият жүргізіледі", - деп түйіндеді вице-министр.

Өз кезегінде, Halyk Finance Басқарма Төрағасының кеңесшісі Мұрат Темірханов егер мемлекет 100 мектеп пен 100 аурухана салу бастамасымен шықса, онда осы жобаларды жүзеге асырудың лимиттері мен нақты мүмкіндігін ескеру қажет екенін атап өтті. Алайда, біздің елде бұл тәсіл сақталмайды, өйткені олар көбінесе бюджет резервтерін пайдалануға жүгінеді. Өткен жылы бюджеттен 5,3 трлн теңге алынды, ал ағымдағы жылға 3,6 трлн теңге бекітілді, оның ішінде бірінші тоқсанда 1,4 трлн теңге жұмсалды. Проекциялар көрсеткендей, егер жұмсаудың осындай қарқыны сақталса, онда жылына 5,6 трлн теңгеден астам қаражат жұмсалады. Сондай-ақ сәуір айына 1,1 трлн теңге сомаға айырбастау жоспары бекітілді.

"Егер бұл тәсіл жалғаса берсе, онда сіз трансферттерді күрт көбейтіп, қаржыландыру жолдарын іздеуіңіз керек немесе жоспарлау тәсілін өзгертуіңіз керек. Егер бюджет кеңейтілмесе, бұл экономикаға айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Қазіргі уақытта біз экономиканы қолдаймыз, теңге бағамын тұрақты ұстаймыз, бірақ егер трансферттерді күрт қысқартсақ, бұл валюта бағамының, пайыздық мөлшерлемелердің және инфляция деңгейінің өзгеруіне әкеп соғады. Сондықтан жоспарлау мен қаржыландыруға деген көзқарасты түбегейлі өзгерту қажет", - деп атап өтті Марат Темірханов.

Оның айтуынша, жаңа Бюджет кодексінің жобасы жобалық қаржыландыру саласында белгілі бір жақсартуларға ие, алайда дағдарысқа әкелуі мүмкін іргелі проблемалар бар.

"Қазіргі уақытта біз тым көп ақша жұмсаймыз және көп қарыз аламыз. Егер біз трансферттерді ұлғайтуды, ҚМГ-мен схемаларды әзірлеуді және құлдырап бара жатқан салық кірістерін қолдау үшін бюджетке триллиондаған теңге құюды жалғастыра берсек, бұл орта мерзімді проблема болады, өйткені біз әлі де қарыздармыз. Дағдарыс жағдайында бізде бюджетті ұлғайту мүмкіндігі болмайды, өйткені бұл үшін көз болмайды. Егер біз ережелерді ұстанатын болсақ және тек 3,6 трлн теңге алсақ, нарықта валюта сатылымының төмендеуі мүмкін, саяси немесе басқа дағдарыс туындауы мүмкін", - деп есептейді Мұрат Темірханов.

Talap қолданбалы зерттеулер орталығының директоры Асқар Кысықов мемлекеттің ел қаржысындағы рөлі туралы деректерді келтіріп, егер бюджетті, квазимемлекеттік секторды және бюджеттен тыс қорларды ескеретін болсақ, кіріс бөлігінің жалпы сомасы 40 трлн теңгеден астам немесе ЖІӨ-нің 40% - ға жуығын құрайтынын атап өтті. Мемлекеттің ел қаржысындағы үлесі өте жоғары.

"БЖЗҚ, МӘСҚ, МӘМС сияқты бюджеттен тыс қорлардың ағыны өсуде және ел табысының 3,3%-ға жуығы осы қорлар арқылы қайта бөлінеді, бұл олардың міндетті сипатына байланысты салықтармен салыстыруға болады. Жалақы қорына жүктеме артып келеді және бұл жүктеменің көп бөлігі бюджеттен тыс болады. Фото жүктеме 36-дан 41% - ға дейін өседі деп болжануда, бұл ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткіштерінен асып түседі", - деді ол.

Екінші мәселе, спикердің айтуынша, созылмалы бюджет тапшылығы және таза активтердің қысқаруы. Тұрақты сауда профициті мен мұнай бағасының жоғары болуына қарамастан, шоғырландырылған бюджет тапшы. Соңғы бес жылда салық түсімдері мен мұнайдың жоғары бағасына қарамастан, шоғырландырылған бюджет тапшылығы жағдайы өзекті болып қала береді. Мәселе шығындарды қалай қаржыландыруға болады. Бір нұсқа-соңғы бес жылда 77% - ға өскен мемлекеттік қарыздың өсуі. Бұл таза активтердің ЖІӨ-нің 1,6% - или немесе 1,9 трлн теңгені құрайтын нөлге ұмтылуына әкеледі.

Асқар Кысықовтың айтуынша, бүгінгі күні жұмсауға мүмкіндік жоқ, өйткені борыштық міндеттемелер іс жүзінде жинақтармен теңестірілген. Квазимемлекеттік компаниялардың 7 трлн теңге мөлшеріндегі қарызын ескере отырып, оның бір бөлігі доллармен көрсетілген, біз теріс баланс аламыз - бізде активтерден көп қарыз. Соңғы бес жылда мемлекеттік қарызға қызмет көрсету шығындары 2,7 есе өсті. 2024 жылға арналған бюджетте мемлекеттік борышқа қызмет көрсетуге 2 трлн теңге бөлінеді деп жоспарлануда.

Тағы бір мәселе-тиімділікті арттырмай бюджет шығындарын көбейту. Соңғы үш жылда шығындар 60% - ға өсті, шығыстардың негізгі баптары-Білім беру, әлеуметтік қамсыздандыру және қарызға қызмет көрсету. Алайда, мұндай шығындардың 80% - ы елдің дамуына ықпал етпейтін күрделі емес, ағымдағы шығындардан келеді. Шығыстар баптары бойынша өсім тендерлер арқылы жүзеге асырылатын қызметтер мен жұмыстарды сатып алу болып табылады, деп хабарлады Асқар Кысықов.

"Үкіметтің негізгі дәлелі-әлеуметтік шығындар 52% құрайды, бірақ қалған 48% - экономика, жалпы мемлекеттік шығындар, қорғаныс және қауіпсіздік шығындары. Бюджет шығындарына басқа көзқарас бар. Бұл экономикалық классификация деп аталады. Яғни, бізде экономикалық жіктеу бойынша бюджет шығыстарының тек 35% - ы халыққа төленетін төлемдерге жұмсалады-бұл белгілі бір адамға бюджеттен түсетін еңбекақы қоры, зейнетақы, әлеуметтік жәрдемақылар. Бюджет шығыстарының қалған 65% - ы құрылыс, сатып алу, күрделі шығындар, трансферттер, субсидиялар, бюджеттік несиелер және т.б. Яғни, бұл шығындарды оңтайландыру өрісі өте үлкен. Бюджеттің 2/3 бөлігін оңтайландыруға және тиімділікті арттыруға болады және қажет", - деп атап өтті сарапшы.