TALAP

Қазақстанның бюджеттен тыс қорлары: олар қандай сомаларға билік етеді

Олардың ішіндегі ең ірілерінің статистикасы триллиондаған теңгенің бақылаудан тыс жұмсалатынын көрсетеді.

Изображение статьи

Мамыр 10, 2024

|

Мақала авторы: Майра Медеубаева

Қаралымдар: 940

Президент осы жылдың ақпан айында Үкіметтің кеңейтілген отырысында Денсаулық сақтау жүйесіндегі қаржылық тиімсіздік соңғы бес жылдағы салаға қомақты инвестиция салғанына қарамастан, әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының жұмысын көрсете отырып, күрделі мәселе болып табылатынын атап өтті.

Экономистер қаражаттың едәуір бөлігі (ЖІӨ-нің 3,3%) Үкімет пен жұртшылықтың бақылауынсыз бюджетті айналып өтуге жұмсалады деп алаңдаушылық білдіреді. Тек үш бюджеттен тыс қорға аударымдар өткен жылы 3,9 трлн теңгені құрады, бұл мемлекеттік бюджеттен тыс қаржы ағындарының айтарлықтай ауқымын көрсетеді, деп хабарлайды inbusiness.kz.

Сұхбатында Inbusiness.kz Talap қолданбалы зерттеулер орталығының директоры Асқар Кысықов Үкімет бюджеттен тыс қорларды, ең алдымен ӘМСҚ және әлеуметтік сақтандыру қорын біріктіре алатынын атап өтті, өйткені олар ынтымақты қағидат бойынша жұмыс істейді. Бұл бюджеттен тыс қорлардың функциялары салықтар арқылы бюджет шеңберінде оңай қаржыландырылуы мүмкін.

"Бұған дейін ӘМСҚ құрылғанға дейін медициналық қызметтерге ақы төлеу комитеті өз міндеттерін сәтті орындаған болатын. Бұл тәжірибені қайтарған жөн болар еді, бірақ әлеуметтік блок пен бюджеттен тыс қорлардың өкілдері бұл идеяға қарсы тұрады, өйткені олар қаржылық тәуелсіздік пен өз қаражаттарын бақылаудан бас тартқысы келмейді. Олар қаржы ағындарын өз бетінше басқарады және оларға бюджет шеңберіндегі елеулі шектеулер мен бақылау шаралары қолданылмайды", – деп атап өтті ол.

Inbusiness.kz еліміздің негізгі бюджеттен тыс қорлары Қазақстандықтардың қанша ақша жинайтынын сандарды жинауды шештім.

Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры
Қор ҚР халқы үшін медициналық көмекті Стратегиялық сатып алушының ерекше мәртебесіне ие және МӘМС жүйесі қаражатының (міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру) және ТМККК жүйесі қаражатының (тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі) қаржы операторының функцияларын орындайды. Бұл қызметтерге Тапсырыс беруші ҚР Денсаулық сақтау министрлігі болып табылады. Азаматтардың жекелеген санаттары (балалар, зейнеткерлер және т. б.) үшін еңбекке қабілетті халық та, мемлекет те жарна төлейді.

2023 жылға арналған медициналық көмекті сатып алу жоспары 2,5 трлн теңгені құрады, онда ТМККК бюджеті – 1,5 трлн теңге, МӘМС бюджеті – 1 трлн теңгеден сәл астам. Өткен жылмен салыстырғанда қаржыландыру 19% - ға өсті, деп хабарлады әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры. Сатып алу рәсімдерінің қорытындысы бойынша 2,5 трлн теңге сомасына 4856 медициналық қызмет көрсетушімен шарттар жасалды. Қор қызметкерлерінің жалпы нақты саны 2022 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша 867 адамды құрады. Қордың комиссиялық сыйақысы түріндегі табыс 2022 жылы 0,67% -. құрады, бұл 10,5 млрд теңгені құрады, оның ішінде Қор қызметкерлерінің еңбекақысына 5,6 млрд теңге бағытталды.

Бюджеттен және азаматтардың жарналарынан орасан зор сомалар бөлінгеніне қарамастан, МӘМС қоры тиімсіздігі үшін үнемі сынға ұшырайтын бюджеттен тыс қорлардың бірі болып табылады. Пациенттер МӘМС қаржыландыратын мекемелерде медициналық қызметтердің сапасыз көрсетілгені туралы хабарлайды. Емтихандарды өткізудің ұзын-сонар кезектері пациенттердің жеке клиникаларға жүгінуге мәжбүр болуына әкеледі. МӘМС жүйесі пациенттерге медициналық қызметтерді олар тіркелген емханада ғана емес, ыңғайлы жерде алуға мүмкіндік бермейді.

Пациенттер көбінесе медициналық қызметтерге қосымша ақы төлеуге немесе дәрі-дәрмектерді өз есебінен сатып алуға мәжбүр. Бұл проблемалар МӘМС жүйесіне деген сенімге нұқсан келтіреді және денсаулық сақтауға бөлінген мемлекеттік қаражаттың тиімсіз пайдаланылуына әкеледі. Ахуалды жақсарту үшін МӘМС ашықтығы мен есептілігін арттыру, қаржылық менеджментті нығайту және бақылаудың тиімді тетіктерін белгілеу қажет.

Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры
Компанияның 2023 жылғы жаңа қаржылық есептілігінің деректері бойынша қордың активтері 1,3 трлн теңгені құрады. Бір жыл ішінде түсімдер 690 млрд теңгені құрады, оның 536 млрд теңгесі әлеуметтік аударымдарды және 152 млрд теңгесі инвестициялық табысты құрады. Қор активтерінде Қаржы министрлігінің, ҚТЖ, ҚДБ, "Бәйтерек" холдингінің және басқа да эмитенттердің мемлекеттік облигациялары ұсынылған.

Қордың мемлекеттік басқару органы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі болып табылады. Естеріңізге сала кетейік, жұмыскер табысының 3,5% мөлшерінде әлеуметтік аударымдарды жұмыс беруші жүзеге асырады. Қордың меншікті қаражатына 2023 жылы мөлшерлемесі 0,70% - дан аспайтын жарғылық капитал мен комиссиялық сыйақы кіреді.

Қор өзінің активтерін қаржы құралдарына орналастыра отырып, Ұлттық банк арқылы инвестициялық қызметті жүзеге асырады. Есептілікке сәйкес, өткен жылы комиссиялық кірістер 3,5 млрд теңгені құрады, оның 2,3 млрд теңгесі жалақы төлеу бойынша шығыстарға бағытталды. Пандемия кезінде МӘСҚ-дан 42,5 мың теңге көлемінде төлемдер төленгенін айта кеткен жөн.

Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры
2023 жылы БЖЗҚ - ға жарналар 2,1 трлн теңгені құрады. 2024 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша "БЖЗҚ" АҚ салымшыларының жеке және шартты шоттарында 18,9 трлн теңге сомаға зейнетақы жинақтары қалыптастырылды. Жыл басынан бері олардың өсімі шамамен 1,02 трлн теңгені (5,7%) құрады. Бір қызығы, 2024 жылдың I тоқсанындағы пайыздық кірістер жарналардың мөлшеріне жете жаздады, бұл күрделі пайыздың Күшін және Зейнетақы жинақтарын тиімді басқарудың маңыздылығын айқын көрсетеді.

Өткен жылдың ұқсас күнімен салыстырғанда зейнетақы жинақтарының көлемі шамамен 3,5 трлн теңгеге немесе 22,6% - ға өсті. 2022 жылы Қор зейнетақы схемасы активтерінің сомасынан айына 0,01% мөлшерінде комиссиялық кіріс алды, бұл бір жыл ішінде 16,1 млрд теңгені құрады. 2022 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша қор қызметкерлерінің саны 1,367 адамды құрады. Персоналға жұмсалған шығыстар 8,6 млрд теңгені құрады.

2023 жылдың II жартыжылдығының басынан бастап барлық қазақстандықтарға зейнетақы активтерін неғұрлым тиімді басқару мақсатында жеке басқарушыларға өздерінің барлық зейнетақы жинақтарының жартысына дейін аударуға рұқсат етілді.  Басқаша айтқанда, қазақстандықтар басқарушының таңдауы арқылы басқарудың сапасына және зейнетақы жинақтарының өсу жылдамдығына жанама әсер ете алады.

"Қазақстан халқына"Әлеуметтік қоры 
2024 жылғы 1 мамырдағы жағдай бойынша Қорға 247 млрд теңге түсті. 2023 жылы Қор 65 млрд теңгеге қайырымдылық көмек көрсетті. "Қазақстан халқына" ҚҚ түсімдер туралы есепте 2024 жылғы 1 қаңтар мен 30 сәуір аралығында 50,9 млрд теңге түскені көрсетілген. Осы кезеңде Қор 25,6 млрд теңгеге қайырымдылық көмек көрсетті.

Бекітілген қайырымдылық бағдарламалар мен жобалардың жалпы құны – 199 млрд теңге, жасалған шарттардың жалпы құны – 133 млрд теңге, іс жүзінде қайырымдылық бағдарламалар мен жобалар бойынша 116 млрд теңге төленді.

Проблемалық несие қоры
Компанияның 2022 жылғы қаржылық есептілігінде 2022 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша топтың 257 млрд теңге (2021 жылғы 31 желтоқсандағы жағдай бойынша – 266 млрд теңге) көлемінде жинақталған шығыны болғандығы көрсетілген. Бұрын сұхбатында айтқандай inbusiness.kz депутат Татьяна Савельева, дағдарыс кезеңінде проблемалық несиелер қоры құрылды, оның нақты мақсаттары болды. Үкімет Қордың жабылғанға дейін одан әрі жұмыс істеу қажеттілігін пысықтауда. Осыған байланысты ФКҚ бойынша нормаларды Бюджет кодексіне енгізу қажеттілігі жоқ.

Мәселенің екінші бөлігі банктерді құтқаруға қатысты. Қолданыстағы Бюджет кодексінде банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын арттыру үшін нысаналы аудару тетігі жазылған, бірақ жаңа кодексте бұл норма алынып тасталады, тиісінше банктерді қолдау мүмкіндігі де алынып тасталады. Естеріңізге сала кетейік, бұл қордың шығыны БТА, Казкоммерцбанк, Цеснабанк және басқалардың проблемалық кредиттерін сатып алуға байланысты 3 трлн теңгені құрады.

Білім беру инфрақұрылымын қолдау қоры
Бұл қор 2023 жылдың ақпан айында құрылды. Ол орта білім беру объектілерін салу мен реконструкциялауды қаржыландыру мақсатында сыбайлас жемқорлық қылмыстық істер бойынша алынған қаражат есебінен қалыптастырылады. Қордың ресми ресурсы жоқ. Өткен жылдың желтоқсан айында жарияланған Үкіметтің деректері бойынша Қорға сыбайлас жемқорлықтан алынған 150 млрд теңге түсті. Қазақстанда 2023/2024 оқу жылының басында білім беру инфрақұрылымын қолдау қорының қаражаты есебінен 24 566 оқушы орындық 13 мектеп пайдалануға берілді. Бұл туралы ҚР Білім министрлігінің баспасөз қызметі хабарлады.

Жәбірленушілерге өтемақы қоры
Ол 2018 жылдың қаңтарында құрылды. Қылмыстардан зардап шеккен адамдарға материалдық көмек көрсетудің құқықтық негіздерін құруға бағытталған. Қорды толықтырудың негізгі көзі Қылмыстық айыппұлдар болып табылады. Жалпы, ол төрт көзден қаржыландырылады-бұл сот төлейтін тұрақты төлемдер; іс жүргізу міндеттерін орындамағаны үшін ақшалай өндіріп алу; түзеу жұмыстары бойынша түсімдер; кінәлі адамнан өтемақыны кері қайтару.

Заңда жәбірленушілердің үш санаты анықталған. Бұл жыныстық зорлық – зомбылықтың, адам саудасының және азаптаудың құрбандары болып табылатын кәмелетке толмағандар-ҚК-нің сегіз бабы бойынша. Екінші санат-денсаулығына ауыр зиян келтірген немесе иммунитет тапшылығы вирусын жұқтырған жәбірленушілер-АИТВ / ЖИТС, 19 бап бойынша. Үшінші санат – жәбірленуші қылмыстық құқық бұзушылық нәтижесінде қайтыс болған жағдайда-35 бап бойынша құқықтық мирасқорлар. Алайда, ашық көздерде бұл қорда жинақталған сомалар жоқ.

2023 жылғы наурызда айтылған Бас прокуратураның деректері бойынша, сол уақыт аралығында Қаржы министрлігі қылмыстардан материалдық зардап шеккен, бірақ қылмыс ашылмағандықтан немесе кінәлі адам сот төрелігінен жасырынғандықтан зиянды өтемеген азаматтарға 312 млн теңгеден астам қаражат Төлеген.

Ашықтық пен есеп беру туралы не деуге болады?


Қазіргі уақытта республикалық бюджетке бюджеттен тыс қорлар енгізілмеген. Тиісінше, ынтымақтастық қағидаты бойынша жұмыс істейтіндердің шығындарын толық парламенттік қадағалау жоқ. Үкімет Парламентке мемлекеттік қаржы туралы аналитикалық жазба береді, бірақ бұл есептер Парламенттің мақұлдауынан өтпейді, бұл Үкіметке қаражатты тиісті бақылаусыз пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл тәжірибені Дүниежүзілік банк, ЭЫДҰ және ХВҚ айыптайды, олар ашық бюджеттеу жүйесіне шақырады.

Бұл мемлекеттік қаражатты жұмсауда елеулі проблемалар туғызады және Парламенттің барлық шығындарды бекітуге қатысуын талап етеді. Бюджеттен қаржыландырылатын бюджеттен тыс қорлардың, "Самұрық-Қазына" және "Бәйтерек" мемлекеттік холдингтерінің активтерін ескере отырып, мемлекеттік қаржының жартысына жуығы жұртшылық пен Парламенттің бақылауынан тыс, бұл қаржылық ашықтық пен басқаруда проблемалар туғызады, деп атап өтті сұхбатында inbusiness.kz экономист Мұрат Темірханов.

 

Автор: Майра Медеубаева

Дереккөз: https://inbusiness.kz/ru/news/vnebyudzhetnye-fondy-kazahstana-kakimi-summami-oni-rasporyazhayutsya
Сондай-ақ оқыңыз