Қазақстанның бюджеттік саясатының тиімділігін талдау: 2023 жылғы ЖТҚ қорытындылары

Ұлттық қор қаражатын ұтымсыз пайдалану

Ұлттық қордан қаражат көбінесе ағымдағы бюджет тапшылығын және ЭКСПО және жергілікті атқарушы органдардың (ЖАО) облигацияларын сатып алу сияқты имидждік жобаларды жабу үшін алынады. Бұл қордың негізгі мақсатына - болашақ ұрпақ үшін қаражатты үнемдеуге қайшы келеді. Нақты ұзақ мерзімді саясат болмаса, бұл қаражат жойылып, болашақ ұрпақты қаржылық қауіпсіздік жастығынсыз қалдыруы мүмкін.

"ҚазМұнайГаз" акцияларын сату бюджетке 1 трлн теңге әкелді, бұл елдің қаржылық жағдайын уақытша жақсартуға және бюджет тапшылығын азайтуға мүмкіндік берді. Алайда бұл табыс бір реттік болып табылады және жүйелік мәселелерді шешпейді

Мемлекеттік борыш пен квазимемлекеттік сектор борышының өсуі

Қазақстанның мемлекеттік борышы айтарлықтай қаржылық тәуекелдер туғыза отырып, өсуін жалғастыруда. 2024 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша қарыз 24 915 млрд теңгені құрады, бұл ЖІӨ-нің 21% -. құрайды. Негізгі мәселелерге мыналар жатады:

Қарыз алу көздерін егжей-тегжейлі талдаудың болмауы, бұл қарызды басқаруды қиындатады.
Қарызға қызмет көрсету шығындарының пайыздық мөлшерлемелердің өзгеруіне сезімталдығы, бұл жаһандық пайыздық мөлшерлемелердің өсуі жағдайында бюджет жүктемесін арттырады.
Квазимемлекеттік сектордың борышы мен міндеттемелері 27 трлн теңгені құрайды, оның ішінде "Самұрық-Қазына"компаниялар тобының 16 трлн теңгесі. Бұл квазимемлекеттік сектор субъектілеріндегі қаржыны бақылау мен басқарудың жеткіліксіздігін көрсетеді.

Бюджет қаражатын игеру проблемалары

Бюджет әр министрлік үшін жылына орта есеппен жеті рет түзетіледі, бұл қаржылық жоспарлау мен мемлекеттік қаражатты басқаруда хаос тудырады. Тұрақты өзгерістер бюджетті болжауды азайтады және жоспарланған мақсаттарды орындауды қиындатады.

ВАП есебіне сәйкес, жалпы сомасы 522,9 млрд теңгеге 3033 рәсімдік бұзушылық анықталды.

Бюджет қаражатын игеру кезінде барлық дерлік бағдарлама әкімшілері үшін проблемалар өзекті болып қала береді. ВАП орталық мемлекеттік органдардың (ОМО) жергілікті өзін-өзі басқару органдарының (ЖАО) республикалық бюджеттен ақша жұмсауына әлсіз бақылауына назар аударды. ЖАО жиі дұрыс емес сомаларды кепілге қояды және кейде қосарланған шот-фактураға жол береді.

Жобаларды сапасыз жоспарлау және орындау: көптеген жобалар, әсіресе мектеп құрылысы мен инфрақұрылым саласында, уақытында аяқталмады және қосымша шығындарды талап етті. Мысалы, 2018 жылы басталған мектеп жобасы әлі аяқталған жоқ, бұл құнның 25% өсуіне әкелді.

Белсенді емес кәсіпорындарды қолдау: 2023 жылдың бірінші жартыжылдығында айналымы жоқ немесе жойылған кәсіпорындарға мемлекеттік қолдау көрсетілді. Бұл қолдау көрсетпес бұрын бизнестің жағдайын тексеру мен бақылаудың жеткіліксіздігін көрсетеді.

Тіркелмеген кәсіпкерлерге қарыз беру: "Аграрлық несие компаниясы" АҚ тіркелмеген жеке кәсіпкерлерге бірнеше рет қарыз берді. Мысалы, 2023 жылдың 25 мамырында несие берілді, ал "Саят" ЖК қарыз алушысы 2023 жылдың 14 маусымында ғана тіркелді.

Жобаларды басқарудағы проблемалар

- "ҚТЖ" ҰК " АҚ Жолаушылар вагондарын сатып алу жобасы: 782,2 млрд теңге сомасына жолаушылар вагондарының паркін сатып алу жоспарлануда, бұл бастапқы құнынан 1,5 есе артық. Сондай-ақ, ұлттық жобадағы жылжымалы құрамның үлесі бойынша келіспеушіліктер бар. ВАП есебіне сәйкес, жас жылжымалы құрамның үлесі 60% -. құрайды, ал ҚТЖ Даму стратегиясында бұл көрсеткіш көзделмеген және жобаны тұтастай іске асыру ұсынылмайды. Бұл ретте стратегиялық құжаттарда осы көрсеткіштің төмендеуі бекітілді, сонымен бірге 2025 жылға дейінгі жас құрамының пайызына қол жеткізудің нысаналы көрсеткіштері арасында келіспеушіліктер бар.

Ұлттық пилоттық жобалар бойынша ЖПП бірқатар ескертулер анықталды, әсіресе "жайлы мектеп"жобасының орындалуы сынға алынды.

"Жайлы мектеп" бағдарламасы

"Жайлы мектеп" ұлттық жобасы аясында шамамен 306 млрд теңге игерілмеген және шоттарда қалды. Негізгі себептерге жоспарлаудың жеткіліксіздігі, мердігерлердің біліктілігінің төмендігі және бюрократиялық кедергілер жатады. Экономикалық тұрақсыздық жағдайында мұндай кемшіліктер қолайсыз, өйткені игерілмеген қаражат инфрақұрылым мен білім беру сапасын жақсарту үшін пайдаланылуы мүмкін.

"Ауылдық денсаулық сақтауды жаңғырту" бағдарламасы

Жобаның мақсаты-ауыл тұрғындарына медициналық көмек көрсету деңгейін арттыру. Қаржыландыру көлемі 217,7 млрд теңгені құрады, оның ішінде 2023 жылға 40 млрд теңге бөлінді. 2024 жылдың басында 4 млрд теңге (үнемдеу – 2,7 млрд теңге, игерілмеу – 1,3 млрд теңге) орындалмады. Игерілмеу себептері нақты көрсетілген қызмет көлемі үшін ақы төлеуді, орындалған жұмыстар актілері мен шот-фактураларды уақтылы ұсынбауды, өнім берушілердің Шарт талаптарын бұзуын, жұмыс кестесінен артта қалуды және өткізілмеген конкурстық рәсімдерді қамтиды. Кестеден артта қалу Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Қостанай облыстары мен Ұлытау облыстарында байқалды. Нәтижесінде 99 нысанның тек 82-сі ғана пайдалануға берілмек.

"Ауыл – ел бесігі"жобасы

ВАП ауылдық елді мекендерді инфрақұрылымдық дамытуға бағытталған "Ауыл – ел бесігі" бағдарламасы шеңберінде бюджеттік инвестициялық жобалардың ЖАО іске асырылуына бағалау жүргізді. ВАП тексерумен қамтылған 2023 жылғы жобаның жалпы бюджетінен, атап айтқанда 91,9 млрд теңге, 2,5 млрд теңге игерілмеген күйінде қалды.

ВАП мәлімделген мақсаттарға сәйкес келмейтін және күтілетін нәтижелерге әкелмейтін жобаларды сапасыз іріктеудің көптеген жағдайларын анықтады. Мысалы, ауыл мектебінің ғимараты құрылыс нормаларын бұза отырып салынды, бұл аяқталғаннан кейін бір жылдан кейін оның ішінара бұзылуына әкелді. Ауылдық су құбыры аяқталды, бірақ жоспарлаудағы қателіктерге байланысты ол дұрыс жұмыс істемеді және тұтынушылар сусыз қалды. Еліміздің екі өңірінің 6 ауылында 6 жаңа медициналық мекеменің уақтылы салынбауы 11 мыңға жуық адамды қалдырды. тұрғындар заманауи медициналық қызметтерге қол жеткізе алмайды.

Wap ұсыныстары

ВАП бюджет қаражатын басқаруды жақсарту үшін келесі шараларды ұсынады:

- Ұлттық қор қаражатын пайдаланудың нақты саясатын әзірлеу: болашақ ұрпақ үшін қаражатты сақтауға және оларды ұтымды пайдалануға бағытталған ұзақ мерзімді және ашық стратегия құру қажет.

- Бақылау мен ашықтықты күшейту: шығындарды қатаң бақылауды енгізу және артық шығындардың алдын алу. Сондай-ақ барлық жобалар мен бағдарламалар бойынша мониторинг пен есептілікті жақсарту қажет.

- Нақты жоспарлар мен құжаттама: кідірістер мен қосымша шығындарды болдырмау үшін жобаларды іске асыру басталғанға дейін жобалау-сметалық құжаттаманы әзірлеу және бекіту.

- Мердігерлердің біліктілігін арттыру: мердігерлерді іріктеудің қатаң критерийлерін енгізу және оларды белгіленген мерзімде және қажетті сапада жұмыстарды орындау үшін қажетті ресурстармен және біліктілікпен қамтамасыз ету.

- Процедураларды оңтайландыру: қаражатты игеруді жеделдету және оларды пайдалану тиімділігін арттыру үшін келісу және рұқсат алу процестерін жеңілдету.